Baszta Halszki to późnogotycka wieża mieszkalna, która znana jest również pod nazwą wieży czarnej księżniczki. Stanowi ona ważny element dawnego systemu obronnego zamku zlokalizowanego w Szamotułach. W skład obronnej konstrukcji wchodziły również narożnikowe baszty, które zostały połączone solidnym murem oraz fosa, zachowana od strony wschodniej i południowej.
Obiekt zbudowany jest na planie prostokąta i składa się z czterech kondygnacji. Jego budowa miała miejsce w XV wieku, a około 1518 roku został on przystosowany do celów mieszkalnych. Dodatkowo, od 1957 roku Baszta Halszki pełniła funkcję siedziby Muzeum Ziemi Szamotulskiej, a obecnie jest częścią Muzealnego Zamku Górków. Ekspozycja w tym miejscu koncentruje się na dziejach miasta oraz okolicy, ukazując historię od czasów najdawniejszych aż do roku 1945.
- W piwnicy Baszty zorganizowano stałą wystawę archeologiczną, która przedstawia pradzieje Ziemi Szamotulskiej,
- ekspozycja obejmuje rekonstrukcje pochówków z epoki brązu do wczesnego średniowiecza oraz umieszczone w gablotach wybrane zabytki z różnych epok archeologicznych,
- na drugiej kondygnacji znajduje się komnata Halszki, prezentująca funkcje mieszkalne tego wnętrza,
- trzecia kondygnacja poświęcona jest historii miasta od 1231 roku – to najstarsza wzmianka dotycząca Szamotuł – aż do początku XIX wieku,
- ostatnia kondygnacja dokumentuje dzieje miasta od XIX wieku do 1945 roku.
Historia
Według badań przeprowadzonych przez Witolda Gałkę, wieża znana obecnie jako Baszta Halszki była najstarszą częścią obecnego zamku, która początkowo stała autonomicznie. Jej powstanie umiejscowione jest na koniec drugiej ćwierci XV wieku. Z kolei Jan Skuratowicz łączy budowę tej wieży z postacią Dobrogosta, lub jego syna Piotra, podkreślając jej charakter obronno-mieszkalny i rolę wieży przybramnej. Dalsze badania sugerują, że konstrukcję tej budowli należy również powiązać z Piotrem lub jego synem Andrzejem Szamotulskim. Warto dodać, że wieża najprawdopodobniej była w przeszłości wolnostojąca. O tym świadczą zastosowane w jej architekturze machikuły, umieszczone we wszystkich fasadach, a nie tylko w miejscach zagrożonych, co przeczy założeniu, że była częścią obronnych murów zamkowych. Wzmianka o diagonalnych przyporach dodatkowo potwierdza, iż budowla powstała niezależnie.
W konieczności poznania historii tej wieży nie sposób pominąć tragicznego wątku księżnej Elżbiety Ostrogskiej, znanej również jako Halszka. Elżbieta, córka księcia Ilii Ostrogskiego i Beaty Kościelskiej, przyszła na świat w szczególnym czasie, gdyż jej ojciec zmarł zaledwie kilka tygodni przed jej narodzinami, 19 listopada 1539 roku, pozostawiając po sobie znaczny majątek na Wołyniu. Wraz z nieprzeciętną urodą Halszki, jej posiadłości wzbudzały zainteresowanie wielu polskich, litewskich i ruskich dżentelmenów, którzy starali się o jej rękę. W ich interesach nieugięcie broniła jej matka Beata, dążąc do jak najlepszego małżeństwa oraz stryj Halszki, książę Wasyl Konstanty Sanguszko, który jako opiekun prawny nie chciał, by majątek Ostrogskich przeszedł w obce ręce.
Opóźnienia w wydaniu córki za mąż spowodowały, że starosta czerkaski, Dymitr Sanguszko, postanowił podjąć zdecydowane kroki. W 1553 roku zbrojnie najechał Ostróg, zmuszając Halszkę do małżeństwa. Ten czyn wywołał ogromne oburzenie w całym kraju, co doprowadziło do interwencji króla Zygmunta Augusta, który ukarał Dymitra śmiercią i infamię. Ostatecznie król postanowił wydać Halszkę za wojewodę poznańskiego, Łukasza III Górkę. Pomimo braku poparcia ze strony matki, Beaty, nie śmiała sprzeciwić się woli monarchy.
Uroczystość zaślubin miała miejsce w Warszawie w 1555 roku, jednak Halszka, będąc posłuszna matce, uciekła z nią do Lwowa, chroniąc się za murami klasztoru. Beata doprowadziła do ślubu Halszki z kniaziem Symeonem Olelkowiczem Słuckim, lecz ta umowa nie przyniosła oczekiwanego efektu. Po zdobyciu klasztoru przez Górkę, zabrał on Halszkę do swojego zamku w Szamotułach. Jak głosi legenda, tam uwięził ją w baszcie, nakładając na jej twarz czarną, metalową maskę. Każdego dnia miała możliwość odwiedzania pobliskiej Kolegiaty, aby wysłuchać mszy i pokutować za popełnione grzechy, przez 14 lat trwała w takiej niewoli, aż do śmierci Łukasza Górki w 1573 roku.
Architektura
Wieża, znana jako Baszta Halszki, została zaprojektowana na rzucie, który przypomina prostokąt, o wymiarach około 8,25 x 10,75 m. W narożach obiektu znajdują się diagonalne przypory, które dodają jej stabilności. Ta imponująca, czterokondygnacyjna konstrukcja wyróżnia się najwyższą kondygnacją, która została nadwieszona i oddzielona od reszty budowli arkadowym fryzem z otworami machikuł, co nadaje jej unikalnego charakteru.
Pierwotnie na każdym poziomie zlokalizowane były jednoprzestrzenne izby z niewielką sienią, które najprawdopodobniej były nakryte płaskimi stropami drewnianymi. Tylko w przyziemiu zastosowano sklepienie kolebkowe, które mogło być zbudowane później z materiałów pochodzących z rozbiórki. Wnętrza Baszty Halszki były związane z funkcjonalnością budowli, o czym świadczą znajdujące się od początku istnienia urządzenia grzewcze w postaci kominków, a także wykusz, który pełnił funkcję latryny.
Ościeża okienne zostały udekorowane motywami rybiego pęcherza w postaci malarskich dekoracji, co również dopełnia estetykę wnętrz. Komunikację między poszczególnymi piętrami zapewniały zewnętrzne drewniane schody oraz ganki, co podkreślało otwarty charakter budowli. Ceglane elewacje wieży urozmaicone były blendami, które miały półkoliste zakończenia, zwane łukami w ośli grzbiet, nadając całości charakterystyczny wygląd.
Otoczenie Baszty Halszki oraz jej pierwotne obwody obronne są stosunkowo słabo rozpoznane, co pozostawia wiele pytań dotyczących jej historii. Prawdopodobnie otaczały ją murowane budynki mieszkalne, które zostały znacznie przekształcone w XIX wieku. W pobliżu wieży znajdują się również pozostałości kompleksu bramnego z czworoboczną basztą oraz wysuniętym przedbramiem. Natomiast mur obronny, który zawiera strzelnice przeznaczone dla broni palnej, wydaje się być tworem z XVI wieku, co wskazuje na późniejsze modyfikacje i rozwój tego obszaru.
Przypisy
- Rejestr zabytków nieruchomych – województwo wielkopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30.09.2024 r.
- J. Kowalski, Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010 r., s. 242
- J. Skuratowicz, Zamek Górków w Szamotułach, Szamotuły 2006 r.
- W. Gałka, Zamek w Szamotułach. Studium historyczno-architektoniczne, Poznań 1994 r., s. 5
- T. Jakimowicz, Wyniki wstępnych badań na zamku w Szamotułach, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. XVIII, 1973 r., z. 1, s. 174
Oceń: Baszta Halszki