Bazylika kolegiacka Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach

---

Historia

Najstarszym zabytkiem w Szamotułach, który wyróżnia się jako jeden z najważniejszych przykładów architektury gotyckiej w regionie Wielkopolski, jest kościół kolegiacki. Jego budowa trwała od 1423 do 1431 roku, na miejscu wcześniejszego kościoła, z fundacji Dobrogosta i Wincentego Świdwów, którzy byli znanymi przedstawicielami szamotulskiej rodziny.

Od roku 1423 w przykościelnej strukturze funkcjonowała prepozytura oraz Kolegium ośmiu kapłanów, zwanych mansjonarzami. W 1542 roku biskup Sebastian Branicki starał się o formalne uznanie kapituły kolegiackiej, przyznając kościołowi wpływową godność kolegiaty.

Kolegiata przeszła znaczną rozbudowę w XVI wieku, w latach 1513-1542, głównie dzięki staraniom Łukasza Górki. Zmiany te obejmowały między innymi zwężenie oraz podwyższenie prezbiterium, dodanie nowych filarów, sklepienia, arkady międzynawowe oraz wieżę. W kolejnych wiekach, w XVII i XIX wieku, kontynuowano prace budowlane, aby dostosować kościół do potrzeb wiernych.

Okres reformacji był trudny dla kolegiaty; w 1569 roku przeszła ona w ręce luteran, a od 1573 roku należała do braci czeskich. Sytuacja zmieniła się w 1594 roku, kiedy kościół powrócił do katolików. W 1666 roku w świątyni złożono obraz Matki Bożej Pocieszenia, który do dziś jest jednym z najważniejszych symboli kościoła.

W wyniku licznych katastrof, takich jak powodzie i pożary w XVII i XVIII wieku, konieczne było przeprowadzenie remontów. W 1772 roku kościół otrzymał nowy dach, a finanse na ten cel pozyskano ze sprzedaży niektórych wotów. Dalsza rozbudowa miała miejsce w latach 1884–1890, kiedy to wzniesiono wschodnią bramę, tzw. dzwonnicę, a wnętrze otynkowano i dobudowano kruchtę od strony południowej.

W 1930 roku na wschodniej stronie zbudowano kolejną dzwonnicę. Po śmierci proboszcza Walentego Kozłowskiego kapituła kolegiacka utraciła swoje znaczenie, co zostało formalnie potwierdzone w 1935 roku. Tragedią był rok 1941, kiedy to podczas II wojny światowej, wojska niemieckie rozpoczęły grabież kolegiaty, kradnąc cenne artefakty, takie jak dzwony i obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Kościół wznowił działalność dla wiernych po wyzwoleniu miasta, 27 stycznia 1945 roku. W 1952 roku odnowiono jego wnętrze, a w 1970 roku kardynał Stefan Wyszyński dokonał koronacji obrazu Matki Bożej Pocieszenia papieskimi koronami, co przyczyniło się do nadania kościołowi tytułu pokolegiackiego pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia oraz św. Stanisława Biskupa Męczennika.

W roku 2000 arcybiskup poznański przywrócił kościołowi godność kolegiacką i powołał nową Kapitułę Kolegiacką. W 2008 roku kardynał metropolita krakowski, Stanisław Dziwisz, obdarzył kolegiatę relikwiami św. Stanisława Biskupa. W 2014 roku świątynia otrzymała zaszczytny tytuł bazyliki mniejszej, co potwierdza jej znaczenie oraz historię obecności Kościoła katolickiego w regionie.

Architektura

Bazylika kolegiacka Matki Bożej Pocieszenia oraz św. Stanisława Biskupa w Szamotułach to wyjątkowy przykład późnogotyckiej architektury sakralnej. Kościół, zbudowany w murowanej cegle, reprezentuje typ bazyliki trójnawowej, którego układ jest zaprojektowany na prostokątnym rzucie.

Wymiary świątyni są imponujące, ponieważ jej długość wynosi 47 metrów, szerokość sięga 24 metrów, a wysokość nawy głównej osiąga 20 metrów. Cała struktura kościoła posiada siedem przęseł: dwa przęsła znajdują się w chórze, a pięć w korpusie. Warto zauważyć, że chór składa się z dwóch naw, przy czym nawa północna jest węższa i krótsza w porównaniu do południowej. Taki układ został spowodowany obecnością zakrystii, która kiedyś znajdowała się w wschodniej części nawy północnej.

Przęsła w prezbiterium nawy głównej mają formę prostokątną, natomiast w nawach bocznych są kwadratowe. Oddzielenie przęseł w główniej nawie i prezbiterium dokonuje się za pomocą łuku tęczowego, w bocznych nawach zaś jest to zrealizowane poprzez gurtowanie. Arkady międzynawowe są ostrołukowe i opierają się na solidnych filarach o kwadratowym przekroju. Atrakcyjne sklepienia w formie gwiaździstej dopełniają wrażenia estetyczne całej budowli.

Dach nawy głównej jest dwuspadowy, natomiast nawy boczne przykryto dachem pulpitowym, co nadaje świątyni charakterystyczny wygląd. Od południa znajduje się kruchta z osobnym dachem pulpitowym, a fasada zachodnia prezentuje się z rozmachem dzięki szkarpom i trzem portalom wykonanym z ceramiki w kolorowej cegle. Powyżej portali umieszczono okna.

W szczycie kościoła zauważymy schodkowy styl zwieńczenia, które zdobią blendy. Elewacja wschodnia jest mocno rozczłonkowana, a pośrodku widnieje szkarpa, która wzrasta na całej wysokości budowli, przechodząc w sześcioboczną wieżyczkę z sygnaturką. W tej samej części znajduje się zakrystia, a nad nią usytuowana jest biblioteka. Sklepienie w zakrystii przyjmuje formę kolebkową, a okna są rozglifione i ostrołukowe. W głównej nawie okna do znacznej wysokości są zamknięte, a na ich zamurowaniu odkryto polichromię wykonaną w 1952 roku przez Józefa Filigera oraz Alojzego Gielniaka, według projektu Wacława Taranczewskiego.

Architektura szamotulskiej bazyliki jest wzorowana na śląskim typie bazyliki, a jej detale oraz ogólny układ przyciągają uwagę każdego odwiedzającego to sacredum.

Wnętrze

W wnętrzu bazyliki kolegiackiej Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach można podziwiać wiele fascynujących elementów, które przyciągają uwagę zwiedzających. Jednym z najważniejszych jest późnorenesansowy ołtarz główny, który datowany jest na około 1616 rok. Charakteryzuje się trójpolowym układem oraz dekoracjami snycerskimi, w których dominują motywy roślinne i okuciowe. To dzieło sztuki stworzone przez prawdopodobnie Stanisława Kossiorowicza z Poznania, zdobią rzeźby apostołów św. Piotra i św. Pawła na gzymsach, a na szczycie ołtarza widnieją zmartwychwstały Chrystus oraz aniołowie. W środkowym polu ołtarza znajduje się kopia obrazu przedstawiającego zdjęcie z krzyża, wykonana według Luca Giordano. Można tam również znaleźć kopie obrazów patronów kolegiaty – św. Stanisława Biskupa oraz św. Marcina. Warto zaznaczyć, że pierwotny tryptyk z 1521 roku, z tytułowym Wniebowzięciem Najświętszej Marii Panny, został skradziony przez hitlerowców w 1941 roku. Fundator, Łukasz Górka, zasłynął z tego dzieła. Na środkowym skrzydle owocował obraz ukazujący wniebowzięcie Marii, a na awersach bocznych skrzydeł namalowane były postacie św. Stanisława i św. Marcina. Na rewersach z kolei można było zobaczyć osiem wizerunków świętych, w tym Cyryla, Metodego, Katarzynę, Otylię, Jana Ewangelistę, Łukasza, Barbarę i Dorotę. Ciekawostką jest fakt, że w 1993 roku niemiecka dziennikarka Kerstin Holm, badając losy skradzionych dzieł sztuki z czasów II wojny światowej, znalazła szamotulski tryptyk w Aszchabadzie w Turkmenistanie w centralnym muzeum Turkmenistanu. Dzieła te zostały przejęte przez Armię ZSRR, a następnie sprzedawane za złoto do azjatyckich republik, co przyczyniło się do tego, że szamotulski tryptyk trafił właśnie tam. Dopiero kilka lat temu, dzięki nawiązaniu relacji dyplomatycznych z Turkmenistanem, pojawiła się możliwość jego odzyskania.

Innym interesującym obiektem jest kopia barokowego ołtarza Matki Boskiej, wykonana przez Antoniego Swacha w 1988 roku, nawiązująca do oryginału z 1701 roku. Ołtarz ten ma trzy osie i składa się z trzech kondygnacji, które przykuwają wzrok bogatymi ornamentami snycerskimi. W centralnej części ołtarza znajduje się obraz-ikona Matki Boskiej Pocieszenia „Szamotuł Pani”, będąca ruska ikoną Matki Boskiej Kazańskiej. Po obu stronach ikony widnieją obrazy św. Wojciecha Biskupa, św. Stanisława Biskupa, św. Wawrzyńca oraz św. Szczepana, także namalowane przez Antoniego Swacha. W dolnej części ołtarza, pod ikoną, umieszczono obraz św. Stanisława Kostki w ramie w kształcie gwiazdy.

Również warto zauważyć późnorenesansowy ołtarz z początku XVII wieku, zdobiony dekoracją roślinną oraz okuciową. W tej kompozycji znajduje się XIX-wieczny obraz św. Barbary, a po bokach umieszczono rzeźby św. Sebastiana oraz św. Jana Chrzciciela w niszach pomiędzy kolumienkami. Na kolumienkach natomiast znajdują się płaskorzeźby przedstawiające 12 apostołów, co nadaje całości harmonijnego charakteru. Na gzymsie przeważają rzeźby dwóch proroków oraz św. Barbary.

Warto także rzucić okiem na neogotycki ołtarz św. Krzyża z 1886 roku. W jego centralnej części znajduje się rzeźba Chrystusa ukrzyżowanego, otoczona rzeźbami Matki Boskiej oraz św. Marii Magdaleny umieszczonymi w wieżyczkach. Napisy na ołtarzu noszą treść „Oto Syn Twój”, „Synu oto Matka Twoja”.

W zestawieniu innych dzieł również warto wspomnieć o późnobarokowym ołtarzu św. Józefa z XVII wieku, w którego zwieńczeniu znajduje się rzeźba św. Józefa z Jezusem oraz aniołowie, a w antepedium płaskorzeźba „Ucieczka do Egiptu”. Oprócz tego, w ołtarzu znajduje się sześcioboczna chrzcielnica z drugiej połowy XVI wieku, wykonana z piaskowca w formie kielicha, z alabastrowymi płaskorzeźbami przedstawiającymi m.in. Zwiastowanie i Hołd Pasterzy.

W nawie głównej dostrzec można nagrobek Jakuba Rokossowskiego zmarłego w 1580 roku, podskarbiego koronnego, który wykonany jest z czerwonego marmuru i piaskowca przez włoskiego rzeźbiarza Hieronima Canavesi. Nagrobek ten przedstawia płaskorzeźbę podskarbiego – rycerza w zbroi z buławą, hełmem i mieczem. Na zwieńczeniu znajdują się herby Świnka, Leliwa, Łodzia i Glaubicz, a pod płaskorzeźbą umieszczono tablicę w języku łacińskim z wymienionymi zasługami podskarbiego.

Na ścianie południowej można również oglądać spiżową płytę nagrobną wojewody i dyplomaty Andrzeja Szamotulskiego z 1505 roku, która jest dziełem warsztatów Vischerów w Norymberdze, prawdopodobnie autorstwa Hermana Vischera Młodszego. Płyta ta, zrabowana przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, odnalazła się w Sankt Petersburgu i wróciła do Szamotuł w 1990 roku. W inskrypcji na płycie można przeczytać: „W tym grobowcu spoczywa zmarły wielmożny ów Andrzej Szamotulski z Szamotuł – wojewoda poznański…”.

W prezbiterium znajduje się lampa wieczna, datująca się na około 1. połowę XVII wieku, ofiarowana przez króla Jana Kazimierza jako wotum za otrzymane łaski. Na lampie ozdabiają ją półpostacie aniołów oraz ornamentowe małżowiny. W przejściu z prezbiterium do głównej nawy zawieszona jest belka tęczowa, na której znajduje się gotycki krucyfiks z około 1370 roku, którego autor pozostaje nieznany. Na uwagę zasługuje również neogotycka ambona z 1893 roku oraz barokowy krucyfiks z 2. połowy XVII wieku, zlokalizowany w kruchcie kościoła.

Wnętrze bazyliki zdobi tablica pamiątkowa z 1883 roku, upamiętniająca 200. rocznicę zwycięstwa polskiej armii w bitwie pod Wiedniem pod dowództwem Króla Jana III Sobieskiego. Można również dostrzec barokową płytę nagrobną z czarnego marmuru, pochodzącą z początku XVIII wieku, należącą do starościny powidzkiej – Anny z Niegolewskich, Mycielskiej, Tuczyńskiej, z herbem Niegoleskich oraz narożnymi antabami w kształcie lwich głów.

W kolekcji znajdziemy także XIX-wieczną płytę epitafijną Kościelskich – Jan Nepomucen (zm. 1885), Bolesław (zm. 1894) oraz Antoniego (zm. 1863, w trakcie powstania styczniowego). Kolejną interesującą płytą jest klasycystyczna płyta epitafijna Marcjanny Kolankowskiej (zm. 1802). Na koniec, atrakcyjnym akcentem jest płaskorzeźba św. Stanisława Kostki oraz Matki Boskiej z dzieciątkiem z 1924 roku, które wzbogacają duchowe dziedzictwo tego miejsca.

Koronacja obrazu i nadanie godności bazyliki mniejszej

W wyniku działań podejmowanych przez księdza prałata Albina Jakubczaka, proboszcza szamotulskiego, papież Paweł VI 3 grudnia 1969 roku wydał Dekret, który zezwalał na koronację cennego obrazu. To znaczące wydarzenie miało miejsce 20 września 1970 roku, a w ceremonii uczestniczyło aż 70 tysięcy wiernych oraz rzesza kapłanów. Uroczystą koronację obrazu, dokonaną koronami papieskimi, zainicjował ksiądz prymas Stefan kardynał Wyszyński, przy asyście arcybiskupa Antoniego Baraniaka, metropolity poznańskiego, oraz ordynariusza gdańskiego, księdza biskupa Edmunda Nowickiego.

Minęło 44 lata, a w dniu 20 września 2014 roku, miała miejsce kolejna istotna uroczystość. W trakcie mszy, której przewodniczył arcybiskup Stanisław Gądecki, odczytano dekret papieski nadania kolegiacie tytułu bazyliki mniejszej. Na wniosek arcybiskupa, Stolica Apostolska 22 czerwca 2014 roku uznała kolegiatę za bazylikę mniejszą w dekrecie Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. W ten sposób, szamotulski kościół dołączył do grona czterech innych bazylik mniejszych znajdujących się w archidiecezji poznańskiej: bazyliki archikatedralnej w Poznaniu, bazyliki kolegiackiej w Poznaniu, bazyliki kolegiackiej w Lesznie oraz bazyliki na Świętej Górze koło Gostynia.

Legendy związane z kościołem

Wokół kościoła w Szamotułach narosło wiele fascynujących podań i legend, które nadają mu charakter niezwykły oraz historyczną głębię.

Jedna z opowieści mówi o tym, że w wigilię Święta Zmarłych, z cmentarza do kolegiaty przybywają duchy. Te, korzystając z piszczeli, przystępują do drążenia otworów w murach kościoła. Mówi się, że gdy uda im się przebić przez ściany, nastąpi koniec świata. W rzeczywistości jednak to wierni w czasach minionych tworzyli te otwory, ufając w zbawienną moc proszku pozyskiwanego z cegieł.

Jeszcze inna legenda opowiada o Halszce z Ostroga, która modliła się w niszy w kościele. Z tego miejsca przychodziła do świątyni tunelem, który prowadził z baszty, gdzie trzymany był przez męża, Łukasza III Górkę.

Kolejne opowieści związane są z drzewem wiązowym, które, według lokalnych podań, niegdyś rosło obok kościoła. To właśnie przy tym drzewie miał urządzać ucztę Jan III Sobieski. Wiąz był bardzo gruby, a przez jego obecność procesje oraz kondukty żałobne były utrudnione. Z tego powodu zdecydowano się na jego ścięcie. Kiedy kilku drwali próbowało to uczynić, siekiery nie spowodowały żadnych szkód. Jednakże, po użyciu piły, ta pękła, a z rany w korze zaczęła wypływać krew. Na wieść o tym, proboszcz nakazał przerwać prace i opatrzyć drzewo. Po pewnym czasie, gdy wydarzenia te zostały zapomniane, nowy kapłan ponownie próbował ściąć wiąz. Historia ta powtórzyła się, a drzewo, wdzięczne za ocalenie, rosło w siłę. Ostatni raz miało krwawić po III rozbiorze Polski.

Ważnym elementem obrzędów związanych z wiązem Marysieńki, który rósł do 1980 roku obok kościoła, jest legenda, iż to król Jan III Sobieski miał go posadzić.

Jednym z bardziej intrygujących podań dotyczących króla Jana III Sobieskiego jest historia ikony Matki Boskiej Kazańskiej, która rzekomo miała pochodzić z ołtarza obozowego należącego do władcy. Ołtarz ten był przechowywany w szamotulskiej kolegiacie, co dodaje wielkiego znaczenia zarówno kobietom, jak i mężczyznom, którzy odwiedzają to miejsce.

Otoczenie

W okolicy kościoła znajdują się majestatyczne kasztanowce, których obwód sięga nawet około 250 centymetrów. W bezpośrednim sąsiedztwie plebanii wyrasta cis pospolity o obwodzie 160 centymetrów. Do 1980 roku, wokół świątyni, rosły również trzy wyjątkowe wiązy. Najstarszy z nich, znany jako „Wiąz Marysieńki”, miał imponujące około 500 lat i obwód 760 centymetrów, co czyniło go najgrubszym wiązem w Wielkopolsce. Kolejny z wiązów, „Sobieski”, był wiekowy na około 450 lat i miał obwód wynoszący około 600 cm. Ostatni, „wiąz rok 1683”, liczył sobie 250 lat i także miał obwód 250 cm. W 1956 roku, na mocy decyzji Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu, te wspaniałe drzewa zostały uznane za pomniki przyrody.

Kościół w estetyczny sposób otoczony jest murem z czerwonej cegły zarówno od strony wschodniej, jak i zachodniej. Do wspaniałej świątyni prowadzą dwie bramy: wschodnia i zachodnia. Brama wschodnia, wzbogacona o dzwonnicę, została wybudowana pod koniec XIX wieku. W dzwonnicy umieszczono krucyfiks pochodzący z kościoła Świętego Krzyża w Szamotułach, datujący się na trzecią ćwierć XVIII wieku.

Na wschodnim murze umiejscowiona została dzwonnica, która stanowi dzieło Stefana Cybichowskiego. Jej poświęcenie miało miejsce w 1930 roku, a ceremonii przewodniczył biskup poznański Walenty Dymek. Dzwony, które ją tworzyły, były częścią kuranta, skomponowanego przez Feliksa Nowowiejskiego, zatytułowanego „Witaj śliczna i dziedziczna Szamotuł Pani”. Pierwsze brzmienie melodii miał miejsce 24 grudnia 1930 roku. Niestety, w czasie II wojny światowej, w 1941 roku, hitlerowcy bezwstydnie ukradli dzwony i przetopili je na broń.

Na placu, przed kościołem, wznosi się pomnik z 2003 roku, będący hołdem 25-lecia pontyfikatu Jana Pawła II. Płaskorzeźba przedstawia Go w czułym uścisku z prymasem kardynałem Stefanem Wyszyńskim. Nieco w głębi terenu znajduje się drewniany krzyż oraz głaz z 2007 roku, ozdobiony tablicą z orłem oraz napisem, który brzmi: „Gdzie są ich groby, Polsko! Gdzie ich nie ma, Ty wiesz najlepiej i Bóg wie na niebie!”. Ten wzruszający cytat, pochodzący od Artura Oppmana, został wypowiedziany przez Jana Pawła II 2 czerwca 1979 roku, w trakcie jego pamiętnej homilii w Warszawie.

W południowo-zachodnim narożniku muru kościelnego powstała, w 1948 roku, kamienna grota Matki Bożej z dzieciątkiem. Została ona zrealizowana z inicjatywy księdza prałata Franciszka Foreckiego, jako dar od mieszkańców Szamotuł na rzecz upamiętnienia przeżytej II wojny światowej.

---

Oceń: Bazylika kolegiacka Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach

---