Jan Jonston

---

Rodzina

Jan Jonston był wyjątkową postacią, której historia rodzinna sięga szkockich korzeni. Był synem imigranta szkockiego Simona Johnstona, który zmarł w 1618 roku. Simon, wyznawca kalwinizmu, wraz z dwoma braćmi, Gilbertem i Franciszkiem, zdecydował się na ucieczkę ze Szkocji w 1596 roku, aby uniknąć prześladowań religijnych.

Po przybyciu do Polski, Simon osiedlił się z Franciszkiem i w 1601 roku ożenił się z Anną Becker, mieszczką z Szamotuł, która zmarła w 1617 roku. Z tego związku w 1603 roku przyszedł na świat Jan Jonston. Oprócz niego, para doczekała się również drugiego syna, Aleksandra.

W 1637 roku Jan Jonston zawarł kolejny związek małżeński z Krystyną, córką Samuela Hortensiusa, aptekarza ze Wschowy. Niestety, Krystyna zmarła 12 lipca 1637 roku, co skłoniło Jana do ponownego małżeństwa w 1638 roku. Tym razem poślubił Annę Rozynę, która była córką Mateusza Vechnera, królewskiego lekarza, również zamieszkującego Wschowę.

Z tego małżeństwa urodziły się cztery dzieci: Mateusz, Jan, Anna Maria oraz Anna Regina. Niestety, tylko Anna Regina przeżyła swoich rodziców i została żoną Samuela von Schaff, wrocławskiego patrycjusza.

Życiorys i wykształcenie

Jan Jonston przyszedł na świat w 1603 roku w Szamotułach, które wówczas należały do Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przez całe swoje życie był mocno związany z Wielkopolską i identyfikował się jako Polak, co wielokrotnie podkreślał. Swoją narodowość zaznaczył w licznych dokumentach i dziełach pisanych po łacinie, określając się jako „Polonus”, „Lesnense” czy „Scoto-Polonus”. Te zawołania znajdują także potwierdzenie w jego własnoręcznych wpisach zachowanych w księgach immatrykulacyjnych zagranicznych uczelni, na których studiował, takich jak Groningen, gdzie był zapisany jako „Polonus, medicinae studiosus”, oraz Franeker, gdzie tytułował się „Scoto-Polonus medicinae, philosophiae et atrium collentissimus”.

W latach 1611-1614 uczęszczał do szkoły braci czeskich w Ostrorogu. Następnie przeniósł się do gimnazjum ewangelickiego w Bytomiu Odrzańskim, gdzie kształcił się w latach 1616–1617. edukację kontynuował w gimnazjum w Toruniu (1619–1623), gdzie zdobył perfekcyjną znajomość języka hebrajskiego. W kolejnych latach, od 1623 do 1625, studiował w Szkocji, w St. Mary’s College na Uniwersytecie w St Andrews, zgłębiając zarówno język hebrajski, jak i filozofię oraz teologię. Po zakończeniu studiów osiedlił się w Lesznie, gdzie pracował jako nauczyciel prywatny i gimnazjalny.

W Lesznie nawiązał bliską przyjaźń z Janem Amosem Komenskim (Comeniusem), który również był wykładowcą w tamtejszym gimnazjum. Z zamiłowaniem podróżował po Europie, odwiedzając takie miejsca jak Włochy i Francja, a także doskonaląc swoje wykształcenie w miastach takich jak Frankfurt nad Odrą, Lipsk, Wittenberga, Berlin, Groningen, Franeker (od 1629 roku, gdzie studiował medycynę), Lejda (w latach 1630, 1632–1633), Londyn (1631) oraz Cambridge (w 1631 i 1634).

Powrócił do Leszna w 1632 roku, a nieco później objął stanowisko lekarza nadwornym wojewodzica Bogusława Leszczyńskiego oraz lekarza miejskiego w Lesznie. Posiadał tytuł Archiater et Civitatis Lesnensis Physicus Ordinarius. W tym samym roku, na uniwersytecie w Lejdzie, uzyskał doktorat z medycyny, który potwierdził również w Cambridge. Jego badania naukowe spotkały się z uznaniem, co zaowocowało ofertami objęcia katedr na kilku uniwersytetach, między innymi w Deventer w 1631 roku, we Frankfurcie nad Odrą w 1642 roku, w Heidelbergu również w 1642 roku oraz w Lipsku w 1663 roku. Mimo licznych zaproszeń, nie zdecydował się na przyjęcie żadnej z ofert.

Po zniszczeniu Leszna przez wojska polskie podczas potopu szwedzkiego, Jonston postanowił opuścić Rzeczpospolitą. W 1656 roku osiedlił się w swoim majątku w Składowicach koło Lubina, gdzie spędził ostatnie lata swojego życia. Jan Jonston zmarł 8 czerwca 1675 roku; jego ciało zostało przewiezione do Leszna kilka miesięcy po śmierci.

Twórczość

Jan Jonston to postać, która pozostawiła trwały ślad w historii polskiej nauki i filozofii. Jego twórczość obejmuje liczne dzieła encyklopedyczne, w których zgłębiał różnorodne dziedziny, takie jak filozofia, teologia oraz nauki przyrodnicze. Szczególnie istotne są jego osiągnięcia w zakresie entomologii, botaniki oraz ornitologii.

Nauki przyrodnicze

Jonston jest uznawany za pierwszego polskiego autora, którego prace zdobyły popularność w Japonii, wpływając na rozwój wiedzy na temat historii naturalnej tego kraju już w czasach sioguna Yoshimune Tokugawy. W 1662 roku opublikował dzieło zatytułowane Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati, które stało się pierwszą na świecie monografią dendrologiczną, otwierającą nowe możliwości w badaniach nad drzewami i ich owocami.

Filozofia

W czasach, w których żył Jonston, filozofia i nauki przyrodnicze były ze sobą ściśle powiązane. Jego prace obfitują w wątki dotyczące filozofii przyrody i etyki. Już w młodzieńczych dziełach, takich jak O stałości natury, poruszał kwestie postępu moralnego w dziejach ludzkości, zwracając uwagę na zmniejszające się okrucieństwo. W Polymathiae filologicae zajmował się problematyką charakteru, moralności oraz cnót, prezentując wizję człowieka pilnego, sumiennego i trwałego w dążeniu do dobra. Również w kontekście etyki lekarskiej odnosił się do myśli Hipokratesa, podkreślając znaczenie moralnych aspektów w praktyce lekarskiej.

Ważniejsze dzieła naukowe

Jan Jonston, znany ze swoich znaczących wkładów w dziedzinie historii naturalnej, stworzył szereg fundamentalnych dzieł naukowych, które miały ogromny wpływ na rozwój tej dyscypliny.

• Enchiridion historiae naturalis, powstałe w latach 1625-1628, opublikowane jako Thautomatographia naturalis, było podzielone na dziesięć klas i wydane w Amsterdamie w 1632 roku przez drukarnię G. Blaev. Kolejne edycje ukazały się w lat 1633, 1641, 1661 i 1665. Angielski przekład, prawdopodobnie autorstwa J. Rowlanda, nosił tytuł An History of the Wonderfull Things of Nature i wydany został w Londynie w 1657 roku.
• Naturae constantia, również wydane w Amsterdamie w 1632 roku, doczekało się wielu wydań, w tym edycji w 1634 roku. Polski przekład autorstwa Marii Stokowskiej pojawił się jako O stałości natury w Warszawie w 1960 roku, a angielski przekład J. Rowlanda nosił tytuł An History of the Constancy of Nature… z 1657 roku.
• Sceleton historiae universalis civilis et ecclesiasticae, opublikowane w Lejdzie w 1633 roku, miało również późniejsze wydania, w tym dwie edycje bez podania miejsca i roku. Przekład niemiecki autorstwa F. Kleinkirche był dostępny jako Sceleton das ist eine kurze Entwerffung aller weltlichen und Kirchengeschichte w Hamburgu w 1636 roku.
• Idea universae medicinae practicae, które ukazało się w Amsterdamie w 1644 roku, również przeszło przez szereg edycji, w tym we Wenecji w 1647 oraz kilka razy w Amsterdamie. Jego późniejsze wersje nosiły tytuł Syntagma universae medicinae pracicae libri XIV, ukazując się m.in. w Jenie w 1673 i 1674 roku oraz we Frankfurcie i Lipsku. Angielska edycja z Londynu z 1652 roku miała kilka reedycji w tym mieście w latach 1665 i 1684.
• Sintagma dendrologi specimen została wydana w Lesznie w 1645 roku.
• Theatrum universale historiae naturalis, zestawiające kilka publikacji, w tym:
• Historiae naturalis de avibus libri VI opublikowane w Frankfurt n. Menem w 1650 roku przez M. Meriana, z dwiema edycjami, a kolejne wersje wyszły w Amsterdamie w 1657 roku oraz w Heilbrunn w 1756 roku. Wersja francuska nosiła tytuł Histoire naturelle et raisonnée des différents oiseaux qui habitent le globe, wydana w Paryżu w 1773 roku.
• Historiae naturalis de exanguibus aquaticis libri IV, również opublikowane w 1650 roku, miało późniejsze wersje w Amsterdamie w 1655 i Heilbrunn w 1677 roku.
• Historiae naturalis de piscibus et cetis libri V ukazały się w tej samej drukarni, z dodatkowymi edycjami w 1651 roku i kolejnych latach.
• Theatrum universale omnium animalium quadripedum libri IV powstało w 1652 roku, z późniejszymi wydaniami w Heilbrunn w 1755 roku.
• Historiae naturalis de insectis libri III i Historiae naturalis de serpentibus libri II również ukazały się dzięki M. Merianowi oraz dopełniły zestawienie w kolejnych latach.
• Ostateczna wersja Theatrum universale historiae naturalis ukazała się jako całość w Amsterdamie w 1718 roku, dostępna w tomach 1-4, oraz inne edycje w Frankfurt w latach 1755-1757, a także w Rouen w 1768 roku w sześciu tomach.
• Idea hygieines recensita, obejmująca dwa tomy, została wydana w Jena w 1661 roku, z późniejszymi edycjami w Frankfurcie w 1664 roku oraz Jena w 1674 roku.
• Polyhistor, jako dzieło encyklopedyczne, opublikowane w Jena w 1660 roku, również doczekało się wielu edycji.
• Notitia regni mineralis oraz Notitia regni vegetabilis również powstały w tym samym roku, 1661.
• Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus z 1662 roku, bogato zdobione ilustracjami.
• Polymathiae filologicae z 1666 roku, powróciło w kolejnej edycji w tym samym roku.
• Historiae naturalis de herbis et plantis z 1666 roku, dzieło niestety zaginione.
• Polyhistor continuatus opublikowany w Jena w 1667 roku, kończąc na dedykacji z roku 1668.

Listy

Jan Jonston pozostawił po sobie ważną korespondencję, dokumentującą jego relacje z innymi myślicielami i naukowcami. Oto niektóre z jego listów:

• Do W. Schicharda, datowany na 5 kwietnia 1634 roku; fragmenty zostały opublikowane przez J. Kvačala w Korespondenze J. A. Komenského, tom 2, Praga, 1902, strona 7–8,
• Do Andrzeja Senftlebena, z Leszna, z datami: 19 listopada 1641 oraz 24 kwietnia 1642 roku; jego treść została wydana przez T. Bilikiewicza w książce Jan Jonston (1603–1675). Żywot i działalność lekarska, Warszawa, 1931, przypisy na stronie 59 oraz 98–99.

---

Oceń: Jan Jonston

---